2. GAIA: MATERIA

2.GAIA: MATERIA

MATERIAREN EGOERA FISIKOAK

Osa ezazu eskema hau, materiaren egoera bakoitzaren ezaugarriak jarriz, baita pauso bakoitzean tenperaturarekin zer gertatzen den azalduz.

MATERIA, NOLA AGERI DEN

Inguratzen gaituen oro da materia.

Egin itzazu ondoren doazkizun gaiei buruzko laburpenak:

• Teoria zinetikoa eta egoera aldaketa: grafika egin eta interpretatu.
• Aipatu egoera aldaketak zenbait baldintzatan.
• Ondoren doan link-ean klikatuz gero, Materiaren egera aldaketari buruzko simulazio bat topatu ahal izango duzu. Arretaz egin eta  behatu!.

MATERIAREN EGOERA ALDAKETAK

GASEN LEGEAK.
XVII. mendetik aurrera zientzilari askok aztertu zuten nolakoa zen gasen portaera presio eta temperatura aldaketen aurrean. Eta hórrela sortu ziren gasen legeak.
Lege horiek eredu zinetiko-molekularraren bidez frogatu ziren eta horrek materiaren egitura korpuskularra ezagutzen lagundu zuen.
Gasak hobekien definitzen dituen propietate fisikoa bolumena da, izan ere, propietate hori presioa eta tenperatura aldatzean erraz aldatzen da. Beraien gainean egindako ikerketek gaurko metodo zientifikoa sortu zuten,eta gasen portaera dagoeneko ezagutzen ditugun legeetan laburbiltzen da:

1.- Boyle-Mariotte-ren legea
          Gas baten masa jakin batek betetzen duen bolumena, gasaren presioaren alderantziz proportzionala da, tenperatura  konstante mantentzen den artean.
P₁·V₁=P₂·V₂=P₃·V₃=konstante               (T konstantean)

Laborategian honako esperientziak egin ditzakegu lege honekin ohartarazteko:

1. esperientzia

Beharrezko materiala:

• plastikozko botila handia
• puxika
• flasku garbitzailea
• kristalizadorea

Prozedura:

Kendu iezaiozu tapoia botilari eta jar iezaiozu puxika. Ondo jarrita dagoela konprobatu eta estutu botila. Hau egin eta gero, apurtu ezazu botila erditik eta kristalizadorea edo ontzi handi bat urez beteta dagoela sar ezazu irekita dagoen tokitik, ondo behatuz honek dakarren ondorioa.

Esperimentua egiten duzuen bitartean, atera itzazue argazkiak, eta nahi izanez gero, bideoa ere, geroko laborategi txostena egiteko.

2. esperientzia

Beharrezko materiala:

• plastikozko botila txikia
• CD bat
• lejeda edo kola
• alkohol pixkat bat
• Xaboidun nahaste bat

Prozedura:

Bota ezazu totila barrura alkohol pixkat bat. Botilarena ahoan bota ezazu lekeda eta pegatu CD-a , honen zuloa botilaren zuloaren erdian. Har ezazu atzamarrez xaboidun nahastetik kantitate bat eta estali ondo zuloa. Egin itzazu bi esperientzia, hurrengo legearen frogarako ere balio dezakeena. Lehenengo, estutu botila eta aztertu zer gertatzen den eta bigarrenez, har ezazu botila eskuartean ata saiatu zaitez berotzen. Zer gertatzen da?

Esperimentua egiten duzuen bitartean, atera itzazue argazkiak, eta nahi izanez gero, bideoa ere, geroko laborategi txostena egiteko.

2.- Charles eta Gay-Lussac-en legea
Presio konstantean, gas batek betetzen duen bolumena tenperatura absolutuaren zuzenki proportzionala da.
                            V₁ /T₁=V₂/T₂=V₃/T₃ =konstante                  (P konstantean)

http://www.juntadeandalucia.es/averroes/recursos_informaticos/andared02/leyes_gases/

Eta laborategian egin dezakegun esperientzia honako hau izan daiteke

Beharrezko materiala:

• Plater bat
• Argizari bat
• Edalontzi bat
• Flasku garbitzailea urarekin
• Txiskeroa

Prozedura

Bota ezazu ur kantitate bat platerraren gainean. Jar ezazu erdian argizaria eta piztu ezazu. Jarraian tapa ezazu edalontziarekin eta behatu ondo gertatzen dena.

Esperimentua egiten duzuen bitartean, atera itzazue argazkiak, eta nahi izanez gero, bideoa ere, geroko laborategi txostena egiteko.

LABORATEGI TXOSTENA

Laborategi txosten batek honako atalak eduki behar ditu:

• Izenburua 
• Esperientziaren helburua edo helburuak
• Kontzeptuzko edukinak: zein teoriatan oinarruta dagoen.
• Beharrezko materiala.
• Jarraitutako prozedura.
• Behaketa eta datuen jasoketa.
• Emaitzen analisiak.
• Ondorioak eta iritzi pertsonala.
• Bibliografia.

GASEN LEGEAK APLIKATZEKO ARIKETAK

Hona hemen gasen legeak aplikatzeko buruketa bilduma. Hasteko, adibideak ditugu eta hauek azaldu eta gero, egin itzazu besteak:

Ad: Ontzi batean 0,6m³ gas daude 5 atm-ko presiopean. Kalkulatu gasak zer bolumen izango duen presioa 6 atm-koa demean, tenperatura aldatzen ez bada.
- Datuak:
- Boyle – Mariotte-ren legea aplikatu:



Ariketa: Presio konstatean gertatzen den saiakuntza batean, gasa 285k-ean dago eta 5 L-ko bolumena du. Marraztu, grafiko batean, zer bolumen hartzen duen gasak tenperaturaren funtzioan, 300-400 K tarteko balioetarako.

Orain, buruketa bilduma hemendik deskarga dezakezu:

GASEN LEGEAK LANTZEKO BURUKETA BILDUMA

Presio atmosferikoa
Inprimakiaren amaiera
Lurra inguratzen duen atmosfera gasez osatuta dago eta, gasa materia denez, atmosferak masa du. Atmosferak, guztira, 4 trilioi eta erdi kilogramoko masa duela kalkulatzen da. Baina guri interesatzen zaiguna zera da: masa horrek zenbateko indarra egiten duen, alegia, azalera-unitate bakoitzeko; hau da, zenbatekoa den presio atmosferikoa.

Torricelli izan zen, 1643an, presio atmosferikoa neurtu zuen lehenengoetakoa. Horretarako, ertz bat itxia eta beste irekia zuen beirazko hodi bat merkurioz bete eta, ertz bat irekia zuela, ontzi batean sartu zuen. Hodiak 1,20 m luze neurtzen zuen eta, tututik merkurio apur bat atera arren, hodi barruan beti 760 mm-ko altuera markatzen zuen merkurio-zutabea geratzen zela ikusi zuen. Torricellik ondorioztatu zuen atmosferaren presioak eusten ziola erortzen ez zen merkurioari; hau da, merkurioz betetako ontzian indar bera egiten zutela merkurio zutabeak zein atmosferak. Horregatik, 1 atm eta 760 mm merkurio baliokideak dira.
760 mmHg = 1 atm
Torricelliren esperimentuari jarraituz, Pascalek, 1648an, frogatu zuen, altuerara igotzean, presio atmosferikoa txikiagoa egiten dela. Izan ere, zenbat eta leku altuagoan egon, gaineko gas-zutabea txikiagoa denez, indar gutxiago egiten baitu azalera-unitate bakoitzeko. Nazioarteko SI sisteman presioa neurtzeko erabiltzen den unitateari pascal (Pa) izena eman zaio, zientzialariaren omenez. Pascal bat da newton 1eko indarrak metro koadro 1en egiten duen presioa.
101.325 Pa = 760 mmHg = 1 atm
Presio atmosferikoaren kontzeptua 1654an zabaldu zen jendartera, Magdeburgoko esferaerdien esperimentuari esker.
http://youtu.be/neimvuWI0pU

• 
  

METODO ZIENTIFIKOA ETA LABORATEGI LANA

METODO ZIENTIFIKOA

Zer da zientzilaria izatea?.
____________________________________

Zertan egiten dute lan zientzilariek?.
____________________________________

Non egiten dute lan zientzilariek?.
____________________________________

Zer da beharrezkoa zientzilari bat izateko?.
____________________________________

Eman iezaiezu erantzuna galdera hauei eta bila ezazu zientzilari bati buruzko informazioa. Idatz ezazu honen lanari buruzko txosten bat.

Zer da metodo zientifikoa?.

Zientzilariek ikerketeei fruitua atera ahal izateko prozedura bati jarraitu behar diote: METODO ZIENTIFIKOA. Honek zenbait fase ditu:

- Behaketa:
_____________________________________
- Hipotesien formulazioa:
_____________________________________
- Esperimentuak diseinatzea eta egitea:
_____________________________________
- Emaitzak aztertzea:
_____________________________________
- Ondorioak ateratzea:
_____________________________________
- Emaitzak jakinaraztea:
_____________________________________


Defini ezazu bakoitza eta aplikatu emandako hipotesi hauek aztertzeko:

•  Izotza tenperatura finkoan urtzen da.
• Abiadura handiagoa eramatean neumatikoak lehenago gastatzen dira.
• Zenbat eta ozpin gehiago bota orduan eta bizkorrago desegingo dela arrautza bateko oskola.

LABORATEGIKO LANA

Metodo zientifikoaren fase gehienak laborategian gauzatzen dira, batez ere fase esperimentala.
Beraz, ezinbestekoak dira :
A. Segurtasuna mantentzea eta arauak jarraitzea:
· Laborategiko segurtasun elementuekin ohitu behar duzu.
· Segurtasunezko betaurrekoekin babestu begiak.
· Laborategi barruan amantala beti jantzita eta ondo itxita eduki behar duzu.
· Laborategitik irten baino lehenago beti eskuak garbitu behar dituzu.
· Esperientzia bat egin baino lehenago eskuak garbitu eta gidoia ondo irakurrita eduki behar duzu.
· Ziurta ezazu materiala egoera onean dagoela eta muntaiak ondo eginda daudela.
· Arreta handiz manipulatu produktu kimiko guztiak.
· Ez ikutu hatzamarrekin substantzia kimikoak, badago horretarako egokitutako materiala.
· Produktu kimiko guztiek bere identifikazio etiketa dute. Ez badute, ez erabili.
· Nahasketaren bat soberan balego, ez bueltatu ontzira, produktu kimikoaren purutasuna aldatu egingo litzateke eta.
· Erreaktibo likidoak tanta kontagailuarekin hartu beahr dituzu ontzitik.
· Ahalik eta denbora gutxienean eduki irekita ontziak.
· Beira arasa zurgatzailea erabili gas toxiko edo herdoilgarriak manipulatzen dituzunean.
· Zure lan egiteko tokia garbia eta ordenaturik mantendu.
· Harritik produkturen bat botatzeko kasuan (oso kasu ountualak eta konkretuak), laga ezazu txorrota irekita denbora luzean.
· Praktika bat egin eta gero garbitu ezazu materiala oso ondo. Hurrengoan garbi eta ordenaturik topatuko duzu.
· Produkturen bat isurtzen bada, jaso ezazu ahalik eta lasterren.
· Kontuz ibili alkoholezko metxeroekin.
· Laborategi baten barruan jatea eta edatea debekatuta dago.
· Ez dastatu eta ez hartu produktu kimikoen usaina. Derrigorrezkoa balitzusaina hartzea, ez hurbildu gehiegi sudurra ontzira. Lurrinak hurbildu itzazu esku-azpiaren laguntzaz.
· Laborategi baten barruan ez ibili ez korriketan ez jolasean.
· Entsai-hodia sutan jartzen baduzu, ez ipini persona baten norabidean.
· Laborategi batean ez zaitez zu bakarrik lanean egon.
· Ez egin nahasketarik emaitza jakiteke. Azidoa beti uraren gainean bota, aldrebes inoiz ez.
· Debekatuta dauden esperientziak ez egin.
· Zalantza baduzu, galdetu irakasleari.
· Egiteko egun bat baino gehiago behar duten esperientziek, jar itzazu toki jakin eta seguru batean, nota batekin.

B. Ordenari dagozkion arauak.
· Substantzia toxikoak giltzapeko armairuan gorde behar dira.
· Laborategia eta bertako tresnak garbi eta ordenean gorde behar dira.
· Laborategiko mahaietan edo lurrean ez dira arropa, liburuak, etab, traban utzi behar.

C. Substantzia kimikoen erabilpenari buruzko arauak.
· Ontziko etiketa ongi irakurri beahr da, aukeratutako substantzia egokia dela ziurtatzeko.
· Irakasleak banatuko ditu substantzia kimikoak.
· Ez dira inoiz irakaslearekin kontsultatu gabe, erabilitako substantzien hondarrak erabili gabekoekin nahastu behar.
· Edozein produktu kimikoren hondakinak arraskan isurtzearekin batera iturria irekitzea oso garrantzitsua da, nahiz eta aurretik behar bezala neutralizaturik egon.
· Ez inoiz produktu kimikoak eskuz ikutu eta are gutxiago ahoz.
· Azala erre dezakeen substantziarik ez pipeteatu ahoaz.; erabil ezazu xiringa edo eskuzko ponpa bat.
· Azidoek arreta berezia eskatzen dute. Ez inoiz ura azidotara bota, azidoa uretara baizik.
· Erraz su hartzen duten substantziak ez dire bero iturrien ondoan: berogailu, labeska, etab, utzi behar.  
· Kontuz ibili edozein produktu erortzean edo isurtzerakoan: azkar eta arretaz jokatu.
· Edozein produktu erretzaile edo azido erortzen bazaizu, berehala ur ugariz garbitu eta irakasleari hots egin.
· Disoluzioak ontzi garbietan gorde behar dira. Ontzi horiek aurrez etiketatu behar dira nahas ez daitezen.

D. Beirazko materialen erabilerari buruzko arauak.
· Beirazko hodi eta objektuekin kontuz ibili behar da. Ebakiak egin ditzaketen ertzak eta puntak sutan leundu behar dira eta ez inoiz begietara edo ahora hurbildu.
· Beira beroa eta hotza ez dira erraz bereizten; beraz, ukitu baino lehen hozten laga beharko da (adreilu gainean, hondarretan, matrial isolatzailedun xaflatan…).
· Beirazko hodi batean tapoi bat sartzeko momentuan eskuak eskularru edo trapu batekin babestu.

E. Balantzen erabilerari buruzko arauak.
· Produktu kimikoak pisatzerakoan, balantzako plateren gainean filtrozko papera jarri beharko da. Batzuetan, produktu kimiko korrosiboek platrak hondatu ez ditzaten erloju beira erabiltzen da.
· Pisagailuen inguruan ez da perturbaziorik egon behar, hau da, ez da aparatuen edo kolpeen ondorioz bibraziorik sortu behar edota balantzako plateren gainean putz egin behar. Perturbazio hauek pisaketan erroreak emango dituzte.

F. Gasen erabilerari buruzko arauak.
· Gasak erabiltzeak arreta berezia eskatzen du: gas usaina nabarituz gero, giltza itxi eta irakasleari dei egin behar zaio.
· Erraz su hartzen duten substantziak (suharberak) isuriz gero, gasaren giltza nagusia itxi eta laborategia aireztatu behar da.

G. Substantzia kimiko arriskutsuak.
· Substantzia kimikoak bere arriskuaren arabera sailka daitezke:

• Lehergarriak: Suarekin eztanda egin dezaketen substantzia eta konposatuak.
• Erregarriak: Substantzia batzuekin, suharberekin bereziki, kontaktuan ipintzean oso erreakzio exotermikoak ematen dituzten substantzia eta konposatuak.
• Oso sukoia: 0ºC azpiko tenperaturetan su hartzen duten eta irakite puntua 35ºC-koa edo baxuagoa duten substantzia edo produktu kimikoak dira.
• Sukoia: Hurrengo hauek dira:
• Giro tenperaturan, airearen eta energiarik jaso gabe erraz berotu edo su har dezaketen substantzia eta konposatuak.
• Egoera likidoan eta 0ºC-21ºC tenperatura tartean su hartzen duten substantzia eta konposatuak.
• Su iturri bat gertatzerakoan sua erraz hartzen duten substantzia eta konposatu solidoak. Su iturria urruntzean sutan jarraituko dute.
• Aireko giro presioan su har dezaketen substantzia eta konposatuak.
• Urarekin edo aire hezearekin kontaktuan daudenean, gas nahiko suharberak (kantitate arriskutsuetan) aska ditzaketen substantzia eta konposatuak.
• Oso pozointsua eta pozointsua: Substantzia eta konposatu hauek arnastu, irentsi edo azalean barrena sartuz gero, oso ondorio arriskutsuak dakartzate. Heriotza ere eragin dezakete.
• Kaltegarriak: Substantzia eta konposatu hauek arnastu, irentsi eta azalean barrena sartzeak ekar ditzakeen kalteak mugatuagoak dira.
• Korrosiboak: Ehun biziekin kontaktuan jarriz gero, erabat suntsi ditzaketen substantziak eta konposatuak dira.
• Narritagarriak: Azal eta mukosekin bat-bateko kontaktuan, behin eta berriro edo luzaroan jarriz gero, korrosiboak ez badira ere, kalteak eragingo dituzten substantzia eta konposatuak dira.

Zenbait substantzia irudi edo ikurrez adieraz daitezke, irudi hauei piktograma deritze. Era honetan, produktu kimikoa erabiltzera doan pertsonak substantzia horren zenbait ezaugarri ezagutuko ditu etiketa begiratze hutsarekin.

Zenbait substantzia kimiko arriskutsuen ikurrak

PRODUKTU ARRISKUTSUEI BURUZKO FITXEN KATALOGOA
_________________________________________________________________


H. Laborategiko materiala ezagutzea eta egoki erabiltzea:

LABORATEGI BATEKO OINARRIZKO MATERIALA

BIDRIO BOLUMETRIKOA

Matraze aforatua	Probeta	Bureta
Pipeta graduatua	Pipeta aforatua

METALEZKO MATERIALA

Laboragi espatula	Eskuila	Lima	Matxardak

BIDRIOZKO MATERIALA EZ BOLUMETRIKOA

Erlenmeyer	Inbutua	Dekantazio inbutua
Iragaz matrazea	Matraze hondo biribila	Zenbait ahoko matrazea
Bolazko hoztailua	Liebig hoztailua	Termometroa
Saiodia	Prezipitatu ontzia	Erloju beira
Substantzia pisatzailea	Aparailuak muntatzeko piezak

BURDINAZKO MATERIALA

Tentegailua	Giltzaurra	Barailezko matxarda
Eustoina	Kirtendun uztaia	Sarea
Bunsen metxeroa	Tripodea

PORTZELANAZKO MATERIALA

Arragoa	Portzelanazko kapsula	Buchner inbutua

BESTELAKO MATERIALA

Tapoiak	Flasku garbitzailea	Saiodi matxardak
Mortairua	Pipera udarea	Petri plaka
Mikrotomoa	Portaobjetosa	Estalkia
Bisturia	Lupa	Mikroskopioa
Kristalizadorea	Filtro papera	pH papera
Tanta kontagailua