FORMULAZIOAREN HASTAPENAK

Formula kimikoak
   Sustantzia kimikoak adierazteko formula kimikoak erabiltzen ditugu. Hauetan sustantzietan parte hartzen duten atomoak eta beraien arteko proportzioak azaltzen dira:

H₂O ; CO₂ ; N₂ ; H₂CO₄ …

Formulazioaren helburua
   Formulazioaren helburua, konposatu baten izenetik bere formula zein den jakitea da eta formulatik konposatuaren izena. Garai batean hau ez zen erraza baina gaur egun IUPACek (Kimika Puru eta Aplikatuaren Nazioarteko Erakundea) sortutako arauei jarraituz formulatzea errazagoa da.
Zergatik lotzen dira atomoak?
    Egonkortasun handiagoa lortzen dutelako. Egitura elektronikoak aztertzen direnean balentzia elektroiek (kanpo geruzakoak) garrantzi berezia dutela ikusten da erreakzio kimikoetan eta loturetan parte hartzen dutelako. Dakizunez gas geldoak oso egonkorrak dira geruza elektronikoak beteta dituztelako. Loturak osatzeko garaian edo konposatuak osatzeko garaian ,beraz, atomo gehienek kanpo geruza elektronikoa beteta izateko joera izango dute.

Nola lor daiteke gas geldoen egitura elektronikoa?

   Atomoek hiru eratara lor dezakete gas geldo baten egitura: elektroiak galduz, irabaziz edo beste atomo batekin konpartituz. 
   Elementu adierazgarrien kasuan (alkalinoak, lurralkalinoak, B, C, N-ren taldekoak, kalkogenoak edo halogenoak) balentzia-geruza zortzi elektroirekin osatzen da. Balentzia elektroi gutxi dituztenek (alkalinoek lurralkalinoek…) galtzeko joera izango dute ioi positiboak osatuz (katioiak) eta orokorrean konposatu ionikoak sortuz. Elektroi asko dituzten atomoek (halogenoek, kalkogenoek….), berriz, irabazteko joera izango dute ioi negatiboak (anioiak) sortuz eta metaleekin konposatu ionikoak osatuz baina ez metaleekin kobalenteak

Tarteko elektroi kopurua duten atomoek (karbonoak adibidez) beste atomo batekin elektroiak konpartitzeko joera izango dute lotura kobalentea osatuz.


Zenbat atomo konbinatuko dira konposatu batean?
   Konposatuak elektrikoki neutroak izaten dira, ioiak banatuta formulatzen ditugunean izan ezik. Hau da, konposatu bateko atomo guztien artean emandako kargen baturak zero izan behar du, hau da, konposatu baten karga positiboak eta negatiboak berdinak izan behar dira.
Izenetan
     Aurrena formularen eskuinaldean idatzitako elementua izendatuko da eta ondoren ezkerrean idatzitakoa.
    Elementuak oxidazio zenbaki bat baino gehiago duen kasuan konposatuaren izenak , Stock nomenklaturan emanda badago, adieraziko digu hau, edo bestela nomenklatura estekiometrikoa erabiliko da, oxidazio zenbakiak erabiltzen ez dituena. Baina edozein modutan, oxidazio zenbaki finkoa duten elementuen zenbakia hauek ezagutu beharko dira, beraz, denbora apur bat dedikatu beharko diozu lan honi.
    Formulatu beharreko sustantziak osagai dituzten elementu-kopuruaren arabera sailka daitezke, eta talde bakoitzaren baitan, berriz, konbinatu behar diren elementu-tipoen arabera sailkatuko ditugu.

·         ELEMENTU BATEZ OSATUTAKO KONPOSATUAK:

 

o    Sustantzia sinpleak.   X_n

Zer dira?

    Sustantzia sinpleak elementu kimiko bakar baten atomoek osatzen dituztenei esaten diegu. 

Nola izendatzen dira?

   Orokorrean elementu kimikoaren izenarekin izendatzen dira eta euren formula elementuaren ikurra izaten da (Fe, Na, Cu, C, etab.), molekula gaseosoen (H₂, N₂, O₂, O₃) eta halogenoen (F₂, Cl₂, Br₂, I₂) salbuespenekin, horiek molekula diatomiko edo triatomikoetan ematen dira eta IUPAC-en arabera di- edo tri- aurrizkiekin izendatzen diren arren, maiz aurrizkirik gabe ageri dira. Molekula hauen atomoak, isolatuak daudenean, mono- aurrizkiarekin izendatzen dira.

      Atomoen kopurua adierazteko aurrizki hauek erabiltzen dira:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
mono-	di-	tri-	tetra-	penta-	hexa-	hepta-	okta-	nona-	deka-	undeka-	dodeka-

Adibideak

 

	Izen sistematikoa	Izen arrunta		Izen sistematikoa	Izen arrunta
H2	Dihidrogenoa	Hidrogenoa	F2	Difluoroa	Fluoroa
N2	Dinitrogenoa	Nitrogenoa	Cl2	Dikloroa	Kloroa
O2	Dioxigenoa	Oxigenoa	Br2	Dibromoa	Bromoa
O3	Trioxigenoa	Ozonoa	I2	Diiodoa	Iodo
H	Monohidrogenoa	Hidrogeno atomikoa	F	Monofluoroa	Fluoro atomikoa
N	Mononitrogenoa	Nitrogeno atomikoa	Cl	Monokloroa	Kloro atomikoa
O	Monooxigenoa	Oxigeno atomikoa	I	Monoiodoa	Iodo atomikoa
P4	Tetrafosforoa	Fosforo zuria	S8	Oktasufrea
S6	Hexasufrea		Sn	Polisufrea
Fe	Burdina		C	Karbonoa
Na	Sodioa		Ag	Zilarra
K	Potasioa		Sb	Antimonioa
Hg	Merkurioa		Sn	Eztainua
V	Banadioa		Pb	Beruna
Au	Urrea		As	Artsenikoa

 

 

·         BI ELEMENTUZ OSATUTAKO KONPOSATUAK:

 

o    OXIDOAK   X₂O_n

Zer dira?

Beste elementuekin egindako oxigenoaren konbinazioak dira.

Bi talde nagusitan sailkatzen dira:

a.- oxidoak: oxigenoa metal batekin konbinatzen denean.

b.- oxido azidoak edo anhidridoak: oxigenoa ez-metal batekin elkartzen denean

Formulazioa eta izendatura.

a.- oxidoak: oxido baten formulazioa oso erreza da: bakarrik oxigenoaren balentzia (2 dena beti) metalaren balentziarekin (n) konbinatu behar da:

X₂O_n

Izendatura motak:

1.- Izendatura sistematikoa edo estekiometrikoa: substantziak izendatzen dira grekerazko aurrizkiak erabilita, elementu bakoitzaren atomo kopurua adierazten dutenak:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
mono-	di-	tri-	tetra-	penta-	hexa-	hepta-	okta-	nona-	deka-	undeka-	dodeka-

   Ad: Cu₂O : dikobre monoxidoa;

    Fe₂O₃ : diburdin trioxido.

 

2.- Stock-en izendatura: konposatu kimikoak izendatzen dira bukaeran metalaren balentzia idatzita zenbaki erromatarretan

   Ad: Cu₂O : kobre oxidoa (I);

   Fe₂O₃ : burdin oxido (III).

 

3.- Izendatura klasikoa: metalaren balentzia izendatzen da atzizkien bidez, balentzia kopuruaren arabera:

            - balentzia bakarra badu: -iko atzizkia:

                        Ad: Na₂O: oxido sodikoa

            - bi balentzia baditu:      -oso txikienarekin eta –iko handienarekin:

                        Ad: Fe₂O₃ : oxido ferrikoa

                                               Ad: Fe₂O₂ = FeO : oxido ferrosoa

 

 

a.- anhidridoak: hauen formulazioa oso erreza da ere, aurrekoaren berdina izanda: oxigenoaren balentzia (2 dena beti) ez-metalaren balentziarekin (n) konbinatu behar da:

X₂O_n

 

Izendatura motak:

1.- Izendatura sistematikoa edo estekiometrikoa: substantziak izendatzen dira grekerazko aurrizkiak erabilita, elementu bakoitzaren atomo kopurua adierazten dutenak:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
mono-	di-	tri-	tetra-	penta-	hexa-	hepta-	okta-	nona-	deka-	undeka-	dodeka-

Ad: CO₂ : (mono)karbono dioxidoa;

    F₂O₅ : diburdin pentaoxido.

 

2.- Stock-en izendatura: konposatu kimikoak izendatzen dira bukaeran ez-metalaren balentzia idatzita zenbaki erromatarretan

Ad: CO₂ : karbono oxidoa (I);

    F₂O₅ : burdin oxidoa (V).

 

3.- Izendatura klasikoa: kasu honetan ez dira oxido hitzarekin izendatzen, anhidrido hitzarekin baizik. Ez-metalaren balentzia izendatzen da aurrizkien eta atzizkien bidez, balentzia kopuruaren arabera:

            - balentzia bakarra badu: -iko atzizkia:

            - bi balentzia baditu: -          oso txikienarekin eta –iko handienarekin:

                        Ad: N₂O₅  : oxido nitrikoa

                                               Ad: N₂O_{3 2} = FeO : oxido nitrosoa

-   hiru balentzia baditu:

Ad: Se₂0₂ : SeO: anhidrido hiposelenioso

Ad: Se₂0₄: SeO₂: anhidrido selenioso

Ad: Se₂0₆: SeO₃: anhidrido seleniko

-   lau balentzia baditu:

Ad: Cl₂O : anhidrido hipokloroso

Ad: Cl₂O₃: anhidrido kloroso

Ad: Cl₂O₅: anhidrido kloriko

Ad: Cl₂O₇: anhidrido perkloriko.